Chęć zmiany, problemy takie jak poczucie braku sprawiedliwości lub gorszego traktowania ze względu na wiek, potrzeba zagospodarowania czasu wolnego to najczęstsze motywacje seniorów do zrzeszania się.
W wyniku zmian demograficznych liczba osób starszych w Europie nieustannie wzrasta. Niski wskaźnik urodzeń oraz wydłużanie długości życia Polaków wpływa na zmiany w społeczeństwie, które mają wpływ na sytuację osób starszych. Osoby starsze po osiągnięciu wieku emerytalnego i przejściu na zasłużoną emeryturę nie mogą pogodzić się z nadmiarem wolnego czasu, a jednocześnie mają w sobie dużo chęci podzielenia się swoimi doświadczeniami. Biorąc przykład ze społeczeństw innych krajów, jak Niemcy, Austria czy Norwegia, polscy seniorzy chcieli zacząć decydować o swoich potrzebach, rozwoju intelektualnym, by nadążyć za stale zmieniającym się światem, choćby w dziedzinie nowinek techniki, technologii, kultury czy edukacji.
W obliczu tych zmian niezwykle pożądana staje się samoorganizacja osób starszych. Odbywa się ona coraz aktywniej, coraz więcej osób starszych angażuje się w działania wolontarystyczne, społeczne. Impulsem do podjęcia inicjatywy w swojej sprawie lub w sprawie szerszej grupy osób jest dostrzeżenie potrzeby lub potrzeb, które nie są realizowane, a które są istotne dla osoby lub danej grupy. Impulsem może również być gorsze traktowanie ze względu na wiek: odsuwanie od działalności zawodowej, edukacji, życia społecznego, gorsza sytuacja materialna. Zrzeszanie się może stanowić próbę zaprzeczenia postawie młodszych osób sugerującej, że senior należy do minionej epoki i nie rozumie rzeczywistości, a przy tym niewiele mu potrzeba, ponieważ jego życie już przemija.
Samoorganizacja seniorów jest procesem zrzeszania się osób w podeszłym wieku w celu pozyskania różnego rodzaju wsparcia. Ponieważ coraz częściej wyraźnie widać podział tej grupy wiekowej na osoby aktywne, w dobrej kondycji fizycznej i ekonomicznej oraz na osoby w trudnej sytuacji ekonomicznej, zdrowotnej czy społecznej ważne jest, aby doprowadzić do współpracy i rzecznictwa interesów. Chodzi nie tylko o współpracę na linii środowisko senioralne – instytucje, ale też środowisko seniorów aktywnych – osoby niesamodzielne. Seniorów niesamodzielnych, nie mogących zgłaszać swoich potrzeb, łatwo pominąć. Trzeba więc otoczyć ich szczególną uwagą. Aktywne są organizacje, instytucje działające na rzecz seniorów, jednakże są one rozproszone. Seniorzy mogą się organizować poprzez m.in. Uniwersytety III Wieku, Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów. W ostatnich latach nastąpił szybki wzrost Uniwersytetów Trzeciego Wieku. Emeryci widząc możliwości własnego systematycznego rozwoju intelektualnego i społecznego, przy zachowaniu możliwości aktywnej więzi pokoleniowej, przy braku innych propozycji ze strony samorządowej jak i administracyjnej zaczęli zakładać stowarzyszenia. Program organizacji działających na rzecz osób starszych będzie się różnił, jeśli chodzi o ofertę dla seniorów. Jedne skupiają się na dostępie do kultury, inne na wolontariacie, inne na aktywności społecznej i obywatelskiej, a różnorodność celów jest nieograniczona. Istnienie organizacji senioralnych zależy częściowo od samych seniorów. Jeśli w mieście powiatowym czy w gminie działa Uniwersytet Trzeciego Wieku czy Klub Seniora, nie oznacza to, że podobna organizacja istnieje w innych polskich powiatach czy gminach, nie są to bowiem podmioty powoływane przez władze (stąd duże pole dla inicjatywy senioralnej).
Seniorzy wybierają również swoich reprezentantów na poziomie gmin, powiatów, województw oraz na poziomie ogólnopolskim tzn. Gminne, Powiatowe, Wojewódzkie i Ogólnopolskie Rady Seniorów. Społeczność senioralna dąży do posiadania istotnego wpływu na politykę senioralną, która umożliwiałby wskazywanie pozytywnych zmian, jakie powinny być wprowadzone przez władze dla tej właśnie grupy. Rady Seniorów działają w wielu miastach: w Lublinie, Zamościu, Janowie Lubelskim i in. Utworzenie Rady jest więc możliwe nie tylko w dużych ośrodkach, ale też w małych miejscowościach. Członkowie rad poświęcają wiele energii na monitorowanie i wdrażanie systemów umożliwiających upowszechnienie zdrowego stylu życia i poprawę sytuacji seniorów.
Realizacja nowych programów umożliwiających mobilizację seniorów do stałego uczestnictwa w uprawianiu aktywnego i zdrowego stylu trybu życia, a także poprawienia ich warunków, wymaga jednak stałego dofinansowania. Przykładowo w Lublinie działa strefa 60+ mająca na celu wspieranie i wzmacnianie aktywności społecznej seniorów, zwiększenie dostępności do różnego rodzaju usług i dóbr oraz poprawę jakości życia osób starszych i kształtowanie ich pozytywnego wizerunku. Posiadanie „Lubelskiej Karty Seniora” umożliwia osobom starszym korzystanie z szerokiego wachlarza usług z zakresu kultury, sportu, rekreacji, nauki i zdrowia na preferencyjnych warunkach. W Lublinie, a także np. w Tomaszowie Lubelskim realizowany jest konkurs na „miejsce przyjazne seniorom”. W Konkursie mogą uczestniczyć instytucje i organizacje, które poprzez oferowanie odpowiednich produktów, usług i zniżek oraz stosowanie odpowiednich rozwiązań architektonicznych, przyczyniają się do godnego traktowania osób starszych.
Samoorganizacja jest niezwykle ważna, ponieważ pomaga zabierać głos w imieniu swojej grupy wiekowej na zasadzie „nic o nas bez nas” oraz do weryfikowania, czy powszechne prawa są realizowane w praktyce także w odniesieniu do osób starszych. Samoorganizacje sprzyjają tworzeniu pomostu pomiędzy pojedynczymi osobami starszymi a samorządami, rządem i dalej Unią Europejską i ONZ. To szeroki łańcuch powiązań, ale realny i istotny, jeśli chodzi o potencjalne efekty (jak pokazuje przykład Konwencji o prawach osób z niepełnosprawnościami i Konwencji o prawach dziecka).
Aktywne osoby starsze mogą skutecznie reprezentować interesy innych osób w swoim wieku i starszych, także tych, którzy już sami się po pomoc nie zgłoszą oraz dla przyszłych pokoleń seniorów, czyli swoich dzieci i wnuków. To rola polegająca na łączeniu różnych osób o różnych poglądach, potrzebach, z różnych generacji w połączeniu z doświadczeniem, które osoby starsze niewątpliwie posiadają. Samoorganizacja seniorów sprzyja budowaniu zintegrowanego i przyjaznego społeczeństwa.
Artykuł został opracowany w ramach projektu „Zaangażowanie ma znaczenie!”, który jest dofinansowany ze środków programu wieloletniego na rzecz Osób Starszych „Aktywni+” na lata 2021-2025.
Agnieszka Wojnarska
